گفت و شنود با هادی جعفری

شما از چه مقطعی و چگونه با شهید دکتر آیت آشنا شدید و چه ویژگی هائی را در وجود ایشان دیدید؟
در پاسخ به شما باید بگویم زمانی که آقای آسید اسماعیل طباطبائی مأموریت پیدا کردند که شاخه ورامین حزب زحمتکشان ورامین را تشکیل بدهند...
چه سالی؟
س ال 1329 . ما عضو سازمان جوانان حزب زحمتکش ان شدیم. برای آقای طباطبائی نوعی پرونده سازی کرده بودند و بنده هم با ایشان هم پرونده بودم.
اجمالاً چه اتفاقی برای ایشان افتاد؟
انتخابات هیئت مدیرة شرکت برق بود و تقلب آشکاری در این انتخابات شد. ایشان در اواخر شمارش آرا متوجه این تقلب شد و در نتیجه، از سوی طرفین درگیری پیش آمد. ایشان به عنوان اعتراض همراه 15 نفر به پاسگاه ژاندارمری رفتند و با آن وضعی که با مالکین داشتند، تقریباً همان جا در دام افتادند.؛ یعنی آنها صحنه و صورت قتلی را ترتیب دادند که مالکین از شهر ری تا گرمسار، کمیتة مالکین تشکیل داده بودند و در ضعف عجیبی بودند، مخصوصاً که حزب توده هم در آنجا از بین رفته بود. ما همراه ایشان تقریباً با پای خودمان
رفتیم و در دام افتادیم، چون دیگر نگذاشتند از آنجا بیرون بیائیم. متأسفانه در آن درگیری یک نفر کشته شد و بهانه خوبی به دست مالکین افتاد و گفتند قتل صورت گرفته است! آقای طباطبائی در 4 دادگاه به اعدام محکوم شد و بعد تبدیل به حبس ابد شد و بعد هم 15 سال زندان کشید و بعد آزاد شد. این درگیری در س ال 34 روی داد و من در سال35 از زندان آزاد شدم. وقتی از زندان بیرون آمدم، دیگر در ورامین، تشکیلات حزب نبود، به همین دلیل من منشی یک حوزه ازحزب زحمتکشان در تهران و با دکتر آیت در آنجا آشنا شدم، البته آشنائی در این حد که همدیگر را می دیدیم، ولی صحبت و آشنائی بیشتر در سال 42 اتفاق افتاد، چون قبل از آن محصل و هر یک مشغول فعالیتهای درسی خود بودیم. در سال 35 که با آیت آشنا شدید و او در حزب زحمتکشان فعالیت داشت، رفتارش از نظر پیگیری مطالعات در عرصه های گوناگون و نیز شور
فعالیت های سیاسی چگونه بود؟
چون دانشجو بود، در حوزة دانشجویان حزب خیلی پرشور فعالیت می کرد، به طوری که در این زمینه، انگشتنما بود. در دانشگاه سخنرانی و با مطبوعات مصاحبه می کرد و داشت در شورای مرکزی حزب هم نقشی پیدا می کرد. من گرفتار تحصیلم بودم و فقط موقع جلسات حزب از ورامین به تهران می آمدم. این داستان بود تا اینکه در سال 42 از دامغان منتظر خدمت شد.

چرا؟
در سراسر ایران نفری 10 تومان از حقوق معلم ها کم می کردند که قرآن آریامهری بخرند! ایشان شکایت کرد که بدون وکالت کتبی یک کارمند، نمی شود از حقوق او کسر کرد. این اقدام ایشان خیلی برای مسئولین تعجب آور بود، چون شجاعت خاصی را می طلبید. به طور مشخص ساواک دخالت کرد وایشان کارش به دیوانعالی کشور کشید و در نهایت حاکم شد و 10 تومان را پس گرفت! این قضیه برای ساواک دامغان گران تمام شد. آنها به تلافی این شکست ، برنامه ای را که اصلاً به گروه خون آیت نمی خورد طراحی کردند. آنها سعی کردند تا شایع کنند که او سر کلاس دخترانه، دختری را بوسیده است! احمد سلامتیان در روز رأی اعتماد به اعتبارنامة آیت در مجلس، همین قضیه را علم کرد! به هر حال من در 15 خرداد 42 متواری بودم و در تابستان سال 42 دائماً با هم بودیم که از آن دوره خاطره های مخصوصی دارم. در فعالیت های مبارزاتی مربوط به جریان 15 خرداد ایشان چقدر ساعی و مجدّ دیدید و در فعالیت های حزب در آن مقطع، از جمله اعلام
مرجعیت امام، مرحوم آیت چقدر نقش داشت؟
32 روز بعد از 15 خرداد بود که اعلامیه حزب در حمایت از مرجعیت امام خمینی نوشته شد، این درحالی بود که عده ای از مراجع و روحانیون به شهر ری آمده بودند و تقریباً نتیجه ای نگرفته بودند. خاطرم هست آقای حجتی کرمانی می گفت یا 250 یا 400 نفر به عنوان اعتراض به شهر ری آمدیم، ولی تا چند ماه نه جلسه ای تشکیل نه چیزی نوشته شد و اولین قلم را حزب زحمتکشان و این قدم را حزب شما بود که برداشت. می دانید که علم 15 نفر از مراجع و روحانیون را دستگیر کرد و معنای این دستگیری می توانست اعدام هم باشد و این مطلب در حزب جرقه ای را ایجاد کرد. آیت از آموزش و پرورش دامغان منتظر خدمت شده بود و من هم متواری بودم و لذا شب و روز با هم بودیم. خاطرم هست یک نامه با مرکب بنفش دست آیت بود و گفت می خواهم ببرم مشهد و بدهم آقای میلانی امضا کند.
اعلامیة حمایت مرجعیت امام؟
بله، چندنفر امضا کرده بودند و آیت برای گرفتن امضای آقای میلانی می خواست به مشهد برود. من هم که محل زندگی ام لو رفته بود و دائماً با مأمورین جنگ و گریز داشتم. در جریان 15 خرداد، من این فعالیت را از ایشان دیدم.
به گفتگوهائی که در جریان 15 خرداد با ایشان داشتید، اشاره کردید. این اتفاق چه تأثیری در فکر و اندیشة سیاسی آیت گذاشته بود و از آن گفتگوها چه خاطراتی دارید؟
چیز زیادی نیست، همین قدر می دانم که ایشان به خاطر نامه مصونیت دادن به امام دائماً در فعالیت بود. ضمن اینکه کم کم داشت به این نتیجه می رسید که با این رژیم جز با زبان زور نمی شود سخن گفت. این را در آن روزها و متأثر از شرایط موجود بارها ابراز می کرد و بعدها علنی شد. شواهد نشان می دهند که مرحوم آیت فضای سازمانی حزب زحمتکش ان را پاسخگوی شور و تحرک خودش برای مبارزة با رژیم نمی دید. در همین راستا نامه ای به دکتر بقائی نوشته و نیز سخنانی که از او نقل می شود، این نکته را نشان می دهد.
چه شد که به تدریج آیت با تفکر حاکم بر حزب زحمتکشان زاویه پیدا کرد که نهایتاً هم به بیرون رفتن یا اخراج او منتهی شد؟
در بیان علل این تصمیم با من خصوصی تر از دیگران بود. عید سال 43 در بالکن حزب نشسته بودیم و من تازه از زندان آمده بودم. گفت: «باید یک برنامه 20 ساله ریخت » گفتم: 20« سال؟! » گفت: «پیش 2500 سال، یک لحظه است » پرسیدم: «به چه شکلی؟ » به من به خاطر پروندة طباطبائی اعتقاد داشت، چون من مطمئن بودم که طباطبائی قتل نکرده و در فرمانداری نظامی، با آنکه 16 سال بیش تر نداشتم، آن قتل را گردن گرفتم! آیت یک مقدار شیفتة این ایثار من شده بود و میخواست مرا برای تشکیلات زیرزمینی ارتش عضوگیری کند. قبلاً یک بار در مقاله ای نشته بود که: طفلی 10 ساله علیه مصدق وارد مبارزه شده...که منظورش من بودم و به هر صورت بر اساس این سوابق به من اعتماد خاصی داشت و فکر کرد من می توانم عضو تشکیلات محرمانه اش در ارتش باشم. پرسیدم : «به چه شکل؟ » گفت: «از طریق ارتش می شود. اگر رفقای خوبی داری که دارند دیپلم می گیرند، معرفی کن تا آنها را بفرستیم داخل ارتش .» در همین حد صحبت کرد. خیلی از این حد جلوتر نمی رفت. من خیلی ها را به ایشان معرفی کردم. بعضی ها از ابتدا پذیرفته نشدند و یا بعد از ورود به ارتش به درد آیت نخوردند. ما در مشهد یک دوست همکار فرهنگی به نام دلارام داشتیم که او هم منتظر خدمت شده و یک مغازه باز کرده بود. یک شب دو نفر نزد او می آیند. من آن شب در مشهد، اما مهمان کس دیگری بودم. آنها از طرف آیت یک نشانی می آورند و می گویند: «اگر یک بچه مسلمان سراغ دارید معرفی کنید که یک وقتی که ما می آئیم، اگر این دکان بسته باشد، گرفتار مسافرخانه ها نشویم. » ایشان هم آنها را به من احاله داد. آن دو نفر شهیدان نامجو و کلاهدوز بودند! بعد از پیروزی انقلاب بود که این دو نفر را شناختیم، در حالی که قبل از آن با هم در ارتباط بودیم. قبل از انقلاب من در خانه آیت 50 تا صبحانه با نامجو خورده بودم، اما نمی دانستم که او ارتشی است! آقای دکتر اس رافیلیان معرف کلاهدوز شده بود و ایشان و آیت هر دو همفکر و نجف آبادی بودند. آیت مرحوم کلاهدوز و مرحوم نامجو را تشویق کرده بود که به ارتش بروند و مدارج را به سرعت طی کنند. این خاطره مشهد من مربوط به 10 سال بعد از زمانی است که آیت گفت باید بچه مسلمان های خوب را داخل ارتش فرستاد. آن موقع محسن، پسر کلاهدوز که سر جنازه پدرش سخنرانی کرد، هنوز نوزاد بود. یادم هست که پستانک او گم شده بود و بی قراری می کرد و مجبور شده بودند نصف شب بروند داروخانه و برایش بخرند!
اشاره کردید که شهیدان کلاهدوز و نامجو را زیاد در خانه آیت می دیدید. آیا از نوع همکاری آنها هم اطلاع دارید؟
من به طور مشخص مرحوم نامجو را زیاد در منزل آیت می دیدم. یک بار ظهر عاشورای سال 57 در منزل آیت نشسته بودیم و ناهار می خوردیم. رادیو روشن بود و پارازیت داشت. نامجو یکمرتبه ما را ساکت کرد و گفت: «ناهارخوری لویزان بود .» از طریق پارازیت رادیو به او اعلام اولیه شده بود که بخشی از برنامه ها اجرا شد. نامجو مسئول گارد جاویدان بود، یعنی تا این حد پیش رفته بود. این پارازیت را دوستان آیت در رادیو انداخته بودند تا به این وسیله خبر بدهند که در پادگان لویزان عملیاتی که مورد نظر بود، انجام شده است.
منظورتان به رگبار بسته شدن فرماندهان ارتش در ناهارخوری پادگان لویزان توسط افسران وظیفه در روزهای اوج انقلاب است؟
بله، من از جزئیات آن جریان خبر نداشتم، اما این حرف را از شهید نامجو شنیدم. فکر می کنم طراحی این ماجرا با نامجو و کلاهدوز بود. اتفاق بزرگی هم بود، چون می گفتند گارد جاویدان، از افسران قسم خورده شاه تشکیل شده و نکته مهم این بود که این اتفاق در آنجا روی داد. از بسیاری از مشکلات و حتی خونریزی های بعدی جلوگیری کرد. شواهد نشان می دهند که مرحوم آیت از سال 42 به بعد به فکر مبارزات مسلحانه بود. از طرفی تا سال 47 هم در حزب زحمتکشان بود، بنابراین در مقطعی هم که در حزب زحمتکشان بوده، بر خلاف مشی حزب مبنی بر قبول نداشتن مبارزه مسلحانه، به فکر نفوذ در ارتش و مبارزه مسلحانه بوده است.
به نظرشما شبکه ای که در ارتش توسط ایشان به وجود آمد، چقدر در تسریع روند انقلاب نفوذ و تأثیر داشت؟
خاطرم هست که آخر اسفند سال 42 ، دکتر بقائی اعلامیه داد حالا که مدرسه فیضیه این طور مورد حمله واقع شده و فقر و گرسنگی و بدبختی هست، ما امسال عید نداریم و به عنوان اعتراض، یک روبان قرمز به شمع های سر سفره هفت سین می بندیم! چند روز بعد آیت گفت: «هزار سال هم که روبان قرمز ببندیم، چه خواهد شد؟ » هر چند در آن روزها ظاهراً در حزب بود، اما عملاً از آن به بعد از حزب رفت. بعد هم که با آن نامه نود و چند صفحه ای که برای دکتر بقائی نوشت و اعتراضاتی که کرد، رسماً از سال 46 از حزب رفت. در سال هائی که مشغول ایجاد شبکه مخفی در ارتش بود، به ما گفته بود که نباید دفتر تلفن داشته باشیم، چون اگر به دست مأمورین می افتاد مشکل ایجاد می شد. می گفتند خودش 300 تا شماره تلفن را حفظ بود. او از همان مقطع، ساختار قانونی نظام جدیدی را که بعد از رژیم پهلوی روی کار خواهد آمد، تنظیم کرده بود و 14 ماده اعتراضی را در باره
نقاطی که در تشکیلات رژیم باید دستخوش تحول شوند، نوشته بود که ما در گوشه کنار کتاب هایمان نوشتیم. این 14 ماده در مجلس خبرگان در قانون اساسی گنجانده شد. یکی از آن مواد این بود که امکان اصلاحات اساسی نیست، مگر با در دست گرفتن قدرت سیاسی. قدرت سیاسی از نظر او عبارت بودند از رادیو، تلویزیون و ارتش. بسیاری از اینها هم به صورت رمزی نوشته می شدند، مثلاً نوشته بود باید قانون سازمان ملل درست شود و ما می دانستیم سازمان ملل یعنی مجلس شورای ملی. البته حالا می گوئیم مجلس شورای اسلامی. ایشان در برنامه ریزی هایش به این نتیجه رسیده بود که انقلاب در سال 63 پیش می آید و لذا وقتی در سال 57 انقلاب شد، می گفت که 5 سال زودتر به ثمر رسید! و اشکالاتی هم که پیدا شد به همین دلیل بود.
نامه دکتر آیت به دکتر بقائی که محرمانه بود، پس اعضای حزب زحمتکشان چگونه متوجه شدند که او از حزب رفته است؟
به من به خاطر همان اتفاقی که در نوجوانی افتاد، اعتماد داشت و لذا قبل از اینکه نامه را به دکتر بقائی بدهد، نصفش را برای من خواند. گاهی اوقات هم حر فهای جالبی می زد و مثلاً می گفت قضیه خیلی ساده است و توی این هفته می شود شاه را زد، اما وکلا و فرماندارها و مسئولینی که باید عهده دار امور شوند، هنوز حاضر به قبول و انجام مسئولیت نیستند. برای انجام عملیات زدن شاه دو نفر را انتخاب کرده بود، یکی من و یکی هم دلارام که در مشهد بود، از رفتارش متوجه شدیم ما دو نفر را برای زدن شاه انتخاب کرده! معتقد بود بر اساس برنامه ای که طراحی کرده، اگر اوضاع به همان شکل پیش برود، می شود بدون آنکه کسی کشته شود، شاه را کنار گذاشت. او با همه مبارزین خوش نام و مسلح آشنائی و همکاری نزدیک داشت. خاطرم هست سه روز بعد از انقلاب بود که من و آقای دلارام و یک آقای دیگری در منزل دکتر آیت بودیم و گفتیم می خواهیم برویم ورامین. گفت من هم تا میدان کندی با شما می آیم. نزدیک چهاراه قصر که رسیدیم، گقت من پیاده می شوم و بعداً خودم می روم. وقتی پیاده شد، گفت: «اگر می خواهی شیخ محمد را ببینی، اینجاست .»
شهید محمد منتظری؟
بله. همگی پیاده ش دیم و همراه ش رفتیم و به ساختمانی رسیدیم که چند اتاق بزرگ با درهای تو در تو داشت و صدای شیخ محمد می آمد که داشت برای عده ای از جوا نها سخنرانی م یکرد.
مقّرش بود؟
نه، آن روز جلسه سخنرانی در آنجا برگزار شده بود. یک عده از بچه های سازما ن های آزادی بخش مثل مصر و لبنان و بقیه جاها را از طریق بندرعباس آورده بود تهران و حالا برای جا روی دستش مانده بودند! من رئیس تربیت معلم در جاده پارچین بعد از دانشگاه ابوریحان بودم. محمد منتظری نامه ای به من نوشته بود که برای اینها فکر جائی کن.من هنوز آن نامه را دارم. من آنجا را دادم به محمد منتظری. تا ده سال بعد هم که به آنجا رفت و آمد می کردم، یک تابلوی سرمه ای رنگ را می دیدم که روی آن نوشته بودند حوزة علمیه! گاهی هم بچه های سیاه پوستی را می دیدم که کتاب دستشان است و وسط درخت ها راه می روند. مثل یک حوزة علمیه بود، آنها تقریباً همان هائی بودند که آن روز شیخ با خودش آورده بود.
بعد از سخنرانی محمد منتظری همراه دکتر آیت رفتیم طبقه دو یا ساختمانی در چهار راه قصر رفتیم و آیت رفت پشت تریبون. هفت هشت نفری آنجا بودند، ولی ک مکم حدود 100 نفر وارد این سالن شدند. دوست من به من گفت: «متوجه شدی؟ کوچک ترین شان سرگرد بود! » یک نفر آمد و با دوست من سالم و احوا لپرسی کرد و گفتم : «شناختی؟ همانی است که 10 سال پیش در مشهد آمد به سراغت ». پرس و جو که کردیم، دیدیم سرهنگ نامجوست. آیت واقعاً تشکیلات حساب شده ای را در ارتش راه انداخته بود. بعد آمدیم و کاری که با شیخ محمد داشتیم انجام شد.
در نامة دکتر آیت به دکتر بقائی هست که بقائی به او لقب «خودسر» و « مخرب » داده بود. دلیل بقائی برای دادن چنین القابی به مرحوم آیت چه بود؟
در نامة دکتر آیت خطاب به دکتر بقائی هست که با آنکه عده ای در حزب شرب خمر می کنند و بی بند و بار هستند و در فلان تاریخ در فلان دار و دسته بوده اند و الان هم نفوذی هستند، باز هم من شما را انتخاب کردم! کسانی که حزب را از بین خواهند برد، این رفقا هس تند و این اسباب شرمندگی شده. هنوز هم چند تا از رفقا می گویند که آیت اسم ما را هم نوشته بود. دو عامل، دلیل مخالفت آیت با مشی حزب زحمتکشان بود. یکی اینکه دکتر بقائی اصطلاحاً می گفت ما با شیشه شکستن مخالف هستیم و رهبر من گاندی است. منظورش مخالفت با مبارزه مسلحانه و حرکت در چهارچوب قانون اساسی موجود بود. دکتر آیت می گفت به این شکل به نتیجه نمی رسیم و باید رادیو و تلویزیون و ارتش را تصرف کرد. دیگر اینکه همه رفقای حزب آدم های پایبندی نبودند و این مسئله، آیت را آزار می داد، چون آیت آدم متدینی بود و به همین دلیل به این رفتارها و بعضی از تصمیمات حزب انتقاد داشت. در نامه به دکتر بقائی هم نوشته که فلانی مشروب خوار است و آن یکی این کارها را می کند و لذا حزب جای اینها نیست. از افراد بالای حزب هم نام برده بود.
یکی از ایرادات دکتر آیت به دکتر بقائی در آن نامه این است که او توسط یک عده افراد متملق احاطه شده و به نیروهای جوان و خلاق اجازه داده نمی شود که فضای حزب را به روز کنند و فضا را تغییر بدهند. آیا شما با این نظر موافقید؟
دکتر آیت به همین دلایل رفت، منتهی دکتر بقائی تقریباً به همه حرف ها گوش می داد. خودش تقریباً نفوذی های ساواک در حزب را می شناخت و مثلاً می دانست که آن یکی مأمور ساواک است، دیگری که بقائی نداند. یک بار هفت هشت ده نفر بودیم و دکتر بقائی گفت: «آدم به حر فها گوش می دهد. هر چه را دوست داشت، بر می دارد و هر چه را که دوست نداشت، دور می ریزد .»
ظاه راً اعتقاد او ای ن بوده که من می دانم این مأمور است، ولی اگر او را بیرون کنم، معلوم نیست مأمور بعدی را که در حزب نفوذ می دهند بشود به این آسانی ها تشخیص داد. دست کم حالا می دانیم چه کسانی مأمور هستند.
همین طور است. دائماً در اطراف او مأمورانی بودند که رفتارها و گفتارش را گزارش می دادند. بعدها که آیت دیگر به حزب نمی رفت، می گفت که دکتر بقائی خیلی هم از این نفوذی ها استفاده می کرد و بعضی حر فها را که عمداً می خواست منتشر و شایع کند، به این افراد می سپرد که به کسی نگوئید!
آیا بی تفاوتی دکتر بقائی به این مأمورانی که خبر می بردند مورد انتقاد آیت بود؟
این هم یکی از دلایل بود، ولی خیلی دلیل پررنگی نبود. مخالفت اصلی آنها این بود که دکتر بقائی مطلقاً شیشه شکستن و تخریب و مبارزات مسلحانه را قبول نداشت.
هنگامی که آیت از حزب زحمتکشان بیرون آمد، تنها راه نجات ایران را مبارزات مسلحانه می دانست. در آن زمان هم گروه هائی بودند که مشی مسلحانه داشتند؛ از قبیل مجاهدین و فدائیان خلق چطور آیت به یکی از این گروه ها ملحق نشد؟
آیت عمیقاً مذهبی بود و این مسئله هم قبل از هر چیز ریشه خانوادگی داشت. او در کلاس سوم ابتدائی یک روزنامه دیواری درست کرده و نوشته بود: نصر من الله و فتح قریب، ما با شاه مبارزه می کنیم و از این حرف ها. به قول دکتر اسرافیلیان یک صندوقچة آهنی داشت که تمام بریده جراید و مطالب مورد نظرش را در آن جمع می کرد و هر جا که می رفت این صندوقچه همراهش بود. به نظر من چون آن گروه ها یا چپ بودند یا گرایشات چپی داشتند، آیت با آنها هم کاری نکرد. او نسبت به چپ گرائی و الحاد حساسیت زیادی داشت. او حتی از آیت الله طالقانی هم به خاطر دفاعی که قبل از انق الب از مجاهدین می کرد، دلگیر بود. اساساً تمام ی گروه های چپ در تاری خ معاصر مأمور به جاسوسی بوده اند. یک روز هم دیدید که بالاخره کیانوری بعد از 40 سال گفت که من جاسوس بوده ام. آیت در تشخیص مسائل آینده خیلی عجیب بود.
آیت در مواجهة با بنی صدر در مجلس خبرگان و بیشتر در مجلس شورای اسلامی بسیار جدی پیگیر و بی پروا بود. علت آن را در چه می دانید؟
آن روزهائی که اوج محبوبیت و بیا بروی بنی صدر بود، آیت علیه او حر فهای تندی می زد، طوری که حتی رفت و آمد ما هم که دوست آیت بودیم بسیار دشوار شده بود و به قول آیت الله خزعلی کار به جائی رسیده بود که در مجلس، جواب سالم آیت را دادن هم جرم بود! آیت در آن شرایط فشار عجیب که همه از بنی صدر طرفداری می کردند، در پاسخ به سئوال من گفت: «چندان دور نیست روزی که بن یصدر فرار کند و برود. هر کار دیگری که بکنیم تبدیل به قهرمان و اسطوره می شود. باید صبر کرد تا خودش فرار کند و برود. این واقعه در مجموع به نفع انقلاب تمام می شود ». این حرف را در زمانی می زد که پایه های قدرت بنی صدر کاملاً محکم به نظر می رسیدند و راستش را بخواهید حتی در آن لحظه خود من هم فکر کردم که تعادل روحی او به هم خورده! به قدری دقیق بود که می گفت بنی صدر به نام اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا تا به حال 36 شماره نشریه منتشر کرده و حتی یکی از آنها محض شفا هم که شده با بسم الله شروع نشده!
به نظر شما علت مخالفت سرسختانه آیت با ملی گراها چه بود؟
الان خاط ره ای به یادم آمد. سال 43 در زندان بودم و شب عید اعلامیه مانندی آورده بودند که یک طرف عکس امام بود و یک طرف عکس دکتر مصدق و کنار آن نوشته شده بود که عید سعید باستانی را تبریک می گوئیم. ورقه را دست به دست گرداندیم. دکتر سحابی بود و مهندس بازرگان و شیخ مصطفی رهنما که گفت این عکس 30 هزار فرانک می ارزد. آقای طالقانی گفت: «بده ببینم این چیست که این قدر ارزش دارد؟ » آقای طالقانی نگاهی به آن انداخت و گفت: «یک ریال هم نمی ارزد! » آقای بازرگان پرسید: «چرا حاج آقا؟ » آقای طالقانی گفت: «ما تا به حال ندیده ایم که آقای خمینی حتی یک بار بگوید مصدق و ندیده ایم که مصدق حتی یک بار بگوید دین! .»
از زندان که بیرون آمدم، این ماجرا را برای آیت تعریف کردم. بعد از انقلاب یک روز به من گفت: «فهمیدی چه شده؟ این جماعت رفتند احمدآباد سر قبر مصدق و آقای طالقانی گفت مصدق مرد دین و سیاست! مگر تو به من نگفتی توی زندان سر سفره این طوری گفت؟ .»
بعد از انقلاب ملیون می خواستند این گونه القا کنند که انقلاب عملاً ادامه راه مصدق است و در واقع قصد داشتند امام را دور بزنند. آنها با ماشین های واحد دولتی بلند شدند و رفتند احمدآباد و مراسم برگزار کردند و بعد هم نام خیابان پهلوی را گذاشتند مصدق. آیت می گفت من این ها را رها نمی کنم و افشا خواهم کرد. می گفت اینها خیلی دارند سعی می کنند قضیه 28 مرداد را کودتا بنامند، در حالی که مصدق عملاً مجلس را در روز 24 مرداد از حیّز انتفاع خارج کرد و در غیبت مجلس که از اکثریت افتاده بود، دست شاه را برای عزل نخست وزیر باز گذاشت. مهم تر اینکه اغلب افرادی را که در قضیه 30 تیر مورد اتهام بودند، در مناصب مهم نشاند، از جمله سرتیپ ریاحی و سپهبد بختیار که وضعیتش معلوم بود. آیت در سخنرانی های خود به این نکته اشاره کرده بود که کتاب هائی خیانت های این جماعت را به زودی منتشر خواهد کرد. به دنبال این افشاگری ها طرف مقابل علیه او تبلیغات شدیدی به راه انداخت. این جنجال در موعد بررسی اعتبارنامه او به اوج رسید. به خواست آیت جلسات بحث در باره اعتبارنامه وکالت او علنی برگزار شد. پس از افشاگر ی های آیت در باره پایمال شدن خون شهدای 30 تیر و قضیه رفراندوم مصدق و عزل او و...هنگامی که او به رغم تمام سمپاشی ها از مجلس رأی اعتماد گرفت، ملیون در صدد توجیه رأی های کبود خود برآمدند، از جمله دکتر یزدی گفت من چون رئیس کمیسیون تحقیق بودم، به دامغان رفتم و فهمیدم ک ه علت منتظر خدمت شدن ایش ان در آنجا همان چیزی بوده که آنها عنوان کرده اند!
این افشاگری ها و مخصوصاً تأکید او بر اینکه اسناد و تحلیل های مربوط به نهضت ملی چاپ و ارائه خواهد شد، بدیهی است که او را از طرف ملی گراها در معرض خطر قرار داد. به نظر من آیت در این مورد عجله کرد. آیت زرنگ تر از این حرف ها بود و نباید این طور آشکارا اعلام می کرد که اینها منتشر خواهد شد.
یکی از بهتان هائی که به دکتر آیت می زنند این است که حزب زحمتکشان و مشخصاً دکتر بقائی از طریق او اصل ولایت فقیه را در قانون اساسی گنجاندند تا به این ترتیب با ملیون تسویه حساب کنند و بعد هم خودشان بمانند و روحانیت. به نظر شما این سخن مبنا و پایه ای دارد؟
این حرف بی اساس تر از آن است که نیاز به پاسخ دادن داشته باشد. اتفاقاً من این را از آیت پرسیدم و گفت: « حزب و دکتر بقائی که هیچ، ولایت فقیه حتی اختراع و ابداع من هم نبود و من فقط این نظریه را تبلیغ کردم ». آقای برقعی از همراهان امام در نجف می گفت که امام 12 سال قبل از انقلاب، امام این کتاب را در عراق تدریس و ما آن را تکثیر کردیم.
در دوره ای که مرح وم آیت در مجلس خبرگان در باره اصل ولایت فقیه فعالیت می کرد، آیا با دکتر بقائی تماسی داشت؟ چه خاطراتی از آن دوره دارید؟
مطلقاً. بعد از سال 47 دیگر هرگز او را در حزب ندیدم. در باره این مسائل با ما زیاد صحبت نمی کرد. همان طور که دکتر بقائی در خاطراتش گفته او از سال 47 از حزب اخراج شده بود.
از تهدیدهائی که می شد خاطره ای دارید؟
هر وقت به او می گفتیم که پیش تو بمانیم یا همراهت بیائیم، می گفت انسان نباید با دست خود، خودش را نشان کند! هر چه محافظ بیشتر باشد، جان انسان بیش تر در معرض خطر قرار می گیرد. ولی با راهی که در برابر نهضت آزادی ها و مجاهدین در پیش گرفته بود معلوم بود که چه بر سرش خواهد آمد.
از ترور وی چه خاطره ای دارید؟
خاطره مشخص من آن پوشه ای است که از شب قبل و هنگام خواب زیر سرش گذاشته، موقع صبحانه کنار دستش بوده و بعد با خودش به ماشین برد و بعد از ترور گم شد! محتوای این پوشه مربوط به مخالفت او با وزارت خارجه میرحسین موسوی بود.
کسی نفهمید در آن پوشه چه بوده؟
خانمش می گوید پوشه را کنار سفرة صبحانه گذاشت و گفت: «امروز با این تکلیف مملکت معلوم می شود .»
چگونه از خبر شهادت ایشان آگاه شدید؟
سه چهار روز قبل از شهادتش به مشهد رفتم. در پمپ بنزین بودم که بیکباره شنیدم رادیو اعلامیه آقای منتظری را به مناسبت شهادت آیت خواند. همیشه وقتی به یاد او می افتم، این شعر در خاطرم نقش می بندد: گفت آن یار که از او گشت سرِ دار بلند/ جرمش این بود که اسرار هویدا می کرد.
برای اینکه بتوانم در باره دغدغه های واپسین روزهای حیاتش به شیوة مستندتری سخن بگویم، نطق کوتاه او را در مجلس و در مخالفت با میرحسن موسوی عیناً برایتان می خوانم:

بسم الله الرحمن الرحیم
من با اینکه اسم نوشته بودم، در این شرایط حساس، در این شرایطی که هم ملت عزادار است و هم موفقیت هائی را به دست آورده است، نمی خواستم صحبت کنم، اما در محظور هم بودم. یکی همین شرایط حساسی که ممکن است مخالفت من باعث سوء استفاده بشود و از طرفی هم هنوز بوی خون پاک شهدا از دفتر حزب جمهوری اسلامی به مشام می رسد و هنوز مرکب عزل رئیس جمهور بی کفایت خشک نشده است. از این جهت که بعداً تاریخ قضاوت بدی نکند، تمام مطالبم را در این خلاصه می کنم که در دولت قبلی به ما می گفتند که نظریات آقای موسوی در باره آقای مصدق مربوط به گذشته است کاری نداریم که این گذشته سال 58 و یا سال نزدیک به ما و سال 59 است، اما اگر ایشان الان هم به این سئوال من پاسخ بگویند، شاید مسئله حل شود آیا ایشان مصدق و امام را قبول دارند؟ امام م یفرمایند مصدق به اس الم سیلی زد، مصدق مسلم نبود، در زمان مصدق به چشم سگ عینک زدند و روی آن نوشتند آیت الله در زمان مصدق روزنامه «شورش » که مورد تأئید مصدق بود، تصویر آیت الله کاشانی را به صورت سگ و مار و عقرب می کشید آیا ایشان این مصدق را قبول دارند یا مصدق سرمقاله 28 تیرماه 1358 و 14 اسفند 1358 و یا مقاله اخیری را که تحت عنوان خیابان مصدق نوشته اند؟ ایشان صریحاً بگویند پس از آن بیانات امام، کدامیک از این دو مصدق را قبول دارند؟ آیا رفراندوم مصدق را در سلسله مقالاتی که «حمام » نامی در روزنامه جمهوری اسلامی نوشته و آن را یک عمل ضد امپریالیستی قلمداد کرده، قبول دارند و یا رفراندومی را که امام فرمودند تقلبی و به منظور تحمیل قانون اساسی امریکائی بوده و روی سر یک الاغ رأی بسته و در صندوق مخالفین انداخته بودند و همین طور سایر خطوط که اشاره شد مطلب زیاد است، ولی من شرایط کنونی را مناسب برای طرح این مسائل نمی دانم، اما دلم می خواهد که ایشان به این سئوال من صریحاً جواب بدهند والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته
این متن نشان می دهد که او در آیندة سیاست این مملکت چه می دید الان فرصت خوبی است تا معلوم شود داوری او در بارة آنچه در آینده اتفاق افتاد تا چه حد درست بوده است من در صدد مطلق کردن شخصیت و فکر آیت نیستم، زیرا در مورد هیچ کس هم نمی توانم این کار را بکنم، اما در مرور کارنامه عمر هر کس نکاتی هست که اوج تیزهوشی و دقت آنها را نشان می دهد و این فراز از کارنامه آیت، نمایانگر همین مسئله است او بسیاری از افراد را با همین شمّ تیز سیاسی می شناخت و آین ده آنها را پی شبینی می کرد او می دانست که با این نطق، خودش را در خیلی جاها از جمله حزب جمهوری اسلامی درگیر می کند، اما به عواقب آن فکر نکرد و آنچه را که درست تشخیص می داد، انجام داد این الگوئی برای مسئولان است که بیش از هر چیزی به حقیقت متعهد باشند و از عوارض آن هم هراسی نداشته باشند به نظر من الگوی رفتاری آیت موارد قابل اقتباس فراوانی دارد.