آنچه مسلّم است این که واژه شهادت برآمده ازآموزه های اسلام و قرآن می باشد. امروزه کلمة «شهید» در عرف فرهنگ اسلامی برکسی اطلاق می شود که در راه خدا کشته شده باشد. اما آیا این کلمه دچار تحول معنایی نشده است ؟ شاید گاه و بیگاه احادیثی را شنیده باشیم که مثلاً کسی که غرق شده شهیداست ؛ اما ارتباط این معنای شهادت با معنای رایج چیست ؟ انقلاب سال 57 با تکیه بر اندیشه های اسلامی به پیروزی رسید و در تلاطم امواج انقلاب ، خون های زیادی نثار شد. واژة شهید و شهادت دوباره طراوت یافت و موردتوجه قرار گرفت . به نظر می رسد در فضای حاضر سؤالاتی که مطرح شد، حساسیت بیشتری یافته است : شهید کیست و شهادت چیست ؟ آیا آنچه ما امروزه از شهادت می دانیم ، همان است که در سخن خدا و اندیشة پیشوایان دین بوده است ؟ برای رسیدن به پاسخ مناسب ، هیچ راهی نیست مگر بررسی تمام آیات و احادیثی که در مورد این مفهوم وجود دارد، اما انجام این مهم چندان هم ساده نیست . اما توفیق الهی قرین صاحب همتان ِ گردآورندة این تألیف گشت و در چاپ آغازین ،مجموعة نسبتاً جامعی از این آیات و احادیث گرد آمد. وقتی دوستان گرامی در بنیادشهید انقلاب اسلامی پیشنهاد ترجمه و تحقیق در مورد این کتاب را به صاحب این قلم پیشنهاد کردند، خود را سخت مدیون لطف و عنایت حضرت حق دیدم ، زیرا بسیارمشتاق صید چنین شاهبازی بودم ؛ و حال ، خود بر دستم نشسته بود. باز هم خدا راسپاس . بسیاری از بهترین دوستان دوران کودکی ، نوجوانی و جوانی ام به شهادت رسیده اند،پدربزرگوارم آنقدر در جستجوی شهادت بود تا آن هدیة دوست در لباس یک خمپاره ،جامة رزمش را خرقة هزار پاره کرد و اجزای بدنش را به سماع یار کشاند. برادر هم سن وسالم و همزاد خاطرات زنده ام ، با بدن زخمی آنقدر در خط مقدم پایدار ماند و ایستادگی کرد که دیگر تاب و توانی برایش نماند، و سرانجام بوسة دوست در قالب ِ گلولة خلاص ِحرامیان بر سینه اش نشست . برای خودم نیز آرزوی شهادت ، ترجیع بند آرزوهای تکراری همارة زندگی ام بوده است . آری ، بر دامن نسلی بوده ایم که می توان آن را نسل شهادت نامید. این شهادت چیست و شهید کیست ؟ آنچه را در پایان ترجمه کتاب در مورد معنای شهادت دریافتم ، اگر چه از دانسته های قبلی ام بسیار دور نیست ، اما یقیناً بسط و جامعیت بیشتری یافته است . نظم بهتر ازبی نظمی است ، پس بگذار اندیشه های آشفته را این گونه نکته به نکته مو به مو با شمامحرمان این محفل انس در میان بگذارم.

1 ـ برای نظارت بر ترجمه ، از عالم بزرگوار و عزیزی یاری طلبیدم ، ایشان پس ازمطالعة اجمالی متن فرمودند، بسیاری از این احادیث مناسب برای عرضه به عموم مردم نیست : کسی که به طاعون بمیرد شهید است ، کسی که به شکم درد بمیرد شهید است و... . نقل این گونه روایات شاید باعث کاسته شدن از منزلت شهید گردد و بی احترامی به حرمت آنان باشد. یقین دارم که این عزیز در کمال صداقت این نظر را فرمودند و هم ازاین جهت قدردان ق لطفشان هستم . اما چه کنم که دریافت خود را نمی توانم نادیده بگیرم .این نظر را پیش از این نیز در موارد دیگر از صاحبنظرانی شنیده بودم : کتاب های حدیث را نباید به طور کامل ترجمه کرد. حتی برخی از بزرگان این امر را از مصادیق افشای اسرار اهل بیت و مستوجب عقوبت الهی می دانستند. آنچه نمی دانم این است که چرا وقتی این احادیث به زبان عربی در کتاب ها چاپ می شود مصداق نشر علوم اهل بیت است ، ولی وقتی به فارسی ترجمه می گردد عنوان افشای اسرار اهل بیت می یابد. یعنی آن فرهیختگان ایرانی که به هر دلیل با زبان عربی آشنا نیستند و نمی توانند از متن عربی استفاده کامل ببرند، نامحرم هستند؛ اما اَعراب ،اعم از عالم و جاهل ، محرم محسوب می شوند! به گمان بنده ، آنچه ناصحیح است چیزدیگری است . آشنایی ِ اندک با زبان شناسی و ادبیات ، روبند از رخسارة حقایق زیبایی برمی دارد. بسیاری از کلمات هستند که در زبان عربی و فارسی به طور مشترک به کارمی روند، اما معنای متفاوتی دارند. این واقعه در زبان فارسی قدیم و جدید نیز دیده می شود: وطن ، ملت ، هنر، آزادی ، طاعون ، وبا، قولنج ، روزنامه و... مثال ها را ازوادی های مختلف آوردم تا گستردگی این معنا آشکارتر شود. از دیگر سو، گاهی یک واژه در حوزه های مختلف ِ دانش ، معانی مختلفی می یابد:صلاة ، نماز، زکات ، قوس ، صیرورت ،نجم ، شهر و.... آنچه باید هنگام نقل احادیث اهل بیت و آیات قرآن در نظر داشت این است که معانی امروزین کلمات و مفاهیم رایج دراندیشة این زمان را نباید مطلق فرض کرد و نباید این را تنها معیار برای ارزیابی زبان واندیشة گذشتگان دانست . پس چه معیاری وجود دارد؟ هرچه رسوخ ما در علم بیشترباشد درک ما نیز کاملتر خواهد گشت : «والراسخون فی العلم یقولون کل من عند ربنا»از چه زمانی می توانیم به خواندن آیات و احادیث بپردازیم ؟ زمان خاصی وجود ندارد.درک ما به تدریج کامل می شود و بالاتر از هر صاحب دانش ، دانشمندی است : «فوق کل ذی علم علیم »: باید شروع کرد، و برای خدا بلند شد: «قل انما اعظکم بواحدة ان تقوموا لله مثنی و فرادی ثم تتفکروا» آیا می توان هر حدیثی را در هر جایی نقل کرد؟خیر، «هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد». جز راست نباید گفت ، هر راست نشاید گفت . «هرچه می دانی ، نگو؛ که در غیر این صورت ، جاهل هستی ». اما آیاآوردن ِ مطالب در کتاب های مأخذ و منبع نیز مصداق زیاده گویی و پراکنده گویی است ؟خیر، با نوشتن ، علم باقی می ماند و افزوده می شود. تا این جا خواستم بگویم ترجمة متون مأخذ، خوب است و بد نیست . 2 ـ حال از جانب گویندة این احادیث کنار بیاییم و در نگاه خوانندة مبتدی قراربگیریم . از اواخر دورة قاجار و نیز از دورة مشروطه رسم شد که وقتی با نگاه جدید به سخنان و باورهای گذشته نگاه می کردیم و آن را مطابق فهم خود نمی یافتیم می گفتیم این ها خرافات است و باید رها کرد. این نظر به ارث از جانب علم زدگان ِ قرن نوزدهم اروپا به ما رسید. این گرایش ، چند دهه است که در سرزمین ِ مادر رها شده ، اما گوییاطرفدارانش در نواحی دیگر جهان دایة مهربان تر از مادر هستند و حیفشان می آید آن راکنار بگذارند. هم اکنون اندیشمندان جهان ، هیچ سخن و باوری را به جرم نامفهوم بودن رها نمی کنند، بلکه همه چیز در حوزة پژوهش و بررسی قرار می گیرد. حتی برای فنون سحر و جادو نیز دانشکده ها برپا کرده اند. افسانه های کهنة ملل را با نگاه تاریخی وجامعه شناسانه می نگرند و به یافته های ارزشمندی می رسند. در روزگاری که چنین اصلی حاکم است ، آیا شایسته نیست به سخن خدا و سخنان بزرگان با تأمل بیشتری بنگریم . اگر فهمیدیم که چه خوب ، و اگر نفهمیدیم از خدا بخواهیم فهم آن را به ما ارزانی دارد. این قدر گفتیم باقی فکر کن فکر اگر خامل بود رو ذکر کن اگرچه تنها حجت میان ما و خدایمان ، عقل است ؛ اما با همین عقل متوجه می شویم که عقل ما توان درک همة چیزها را ندارد. «عقل ِ خود را در جایگاه متهم بنشانید، که اعتماد به آن موجب خطاکاری است .» 3 ـ بسیاری از احادیث شهادت ، ناظر به توسّع معنایی این کلمه است : هر بیماری یامصیبتی که رنج آور و درد آلود باشد، شهادت است . هر بیماری یا حادثه ای که مرگی تدریجی یا ناگهانی و سخت را به دنبال داشته باشد، شهادت است . هر حادثه ای که به نوعی ظاهر شخص را تغییر دهد و به نوعی باعث اندوه او شود، شهادت است . یعنی چه ؟ چه ارتباطی میان رنج و شهادت وجود دارد. در قرآن واژه هایی نظیرامتحان ، محنت ، بلا، ابتلا، فتنه ، افتنان ، دلالت بر معنایی همچون آزمایش دارد. گوییا درقاموس آفرینش میان رنج و کمال الفتی برقرار گشته است ، و نابرده رنج گنج میسّرنمی شود. گوییا هر که در این بزم مقربتر است جام بلا بیشترش می دهند. از کلام خدامی شنویم که انسان ها در مسیری رنج خیز به جانب او در حرکتند، و تنها پس از طی این راه به لقای او می رسند: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحاً فملاقیه ». هرگاه کاری سخت به پایان رسید نباید به تن آسایی پرداخت ، بلکه باید با نگاه به خدا، خود رادر کار سخت دیگری انداخت : «فاءذا فرغت فانصب و الی ربک فارغب ». ناز پرورد تنعّم نبرد راه به دوست عاشقی شیوة رندان بلاکش باشد تنها تن سپردن به سختی ها کافی نیست باید به آن دل داد. باید برای حق ، هرجاگردابی از مشکلات دید، با سر در آن فرو رفت و به عمق آن رسید: «خُض ِ الغَمَرات ِ للحق ِحیث ُ کان » حقایق نابی مروارید وار در صدف این جهان قرار گرفته است که جز باتحمل رنج نمی توان آن را به دست آورد. تجربة اهل اندیشه ، بهترین شاهد این ادعاست . حتی معارف عالی الهی با این مصیبت ها و دردها مرتبط است : هر آینه ، شما را با چیزهایی از ترس و گرسنگی و نقصان در اموال و جان ها و محصولات می آزماییم و به بلا می اندازیم . پس به صابران بشارت ده .آن کسانی که وقتی حادثه و مصیبتی بر ایشان وارد می شود می گویند ما خدایی هستیم وبه جانب او باز می گردیم . مرد را دردی اگر باید خوش است درد بی دردی علاجش آتش است ساز ما با سوز به نوا می آید: در عاشقی گزیر نباشد ز ساز و سوزاستاده ام چو شمع مترسان ز آتشم و تنها با شستشو در چشمة اشک به پاکی ِ شایسته برای حضور در محفل پاکان می رسیم : غسل در اشک زدم کاهل طریقت گویندپاک شو اول و پس دیده بر آن پاک انداز اما انصاف آن است که این واقعیت تنها بر دردکشیدگان ِ معرفت آشکار می شود. غم مرگ برادر را برادر مرده می داند: از درد سخن گفتن و از درد شنیدن با مردم بی درد ندانی که چه دردی است از تجربة مختصر خودم بگویم . ماه ها پیش عزم بر ترجمة این کتاب داشتم ، امامشکلات عدیده ای مانع می گشت . در همین اثنا انیس کلبة زندگی ام ، همو که با هم رنج های زیادی را در مدت نسبتاً کوتاه هم پیمانی مان تجربه کرده بودیم ، به بیماری سختی دچار شد، و مقیم بیمارستان ها گشتیم . پیش از این مجروحان جنگ و جبهه رادیده بودم و عظمت حادثه برایم عینیّت یافته بود، ولی این بار به اقتضای این بیماری بابیماران صعب العلاج رو به رو شدم . اندوه و رنج همسایه ها غمی بر غم ها می افزود وغمگساری می طلبید. شگفتا که عمدة کار ترجمه این متن نیز در همین محیط ها انجام پذیرفت و حقیقتاً اگر نبود این مسأله ، تحمل آن اندوه ها بسیار سخت تر می گشت . تازه فهمیدم روان درمانی یعنی چه ! مرور این سخنان و احادیث تسکین دهنده وآرامش بخش ، مهمترین مونس آن ایام دردآلود بود. دیدم که یک جملة ساده از یک انسان بزرگ ، چگونه می تواند مرهم گلزخم های روان آدمی باشد. دریافتم که سوز و آتش این مصیبت ها، چگونه همسانی با حوادث جبهه های حادثه خیز می کند. فهمیدم چگونه مصیبت ـ از هر جنس و نوعی که می خواهد باشد فرقی نمی کند ـ خامی ها را به پختگی می کشاند. اگرچه در همین احادیث نیز می خوانیم که در خون خود غلتیدن جایگاهی ویژه دارد و شهید سرخ ، شهیدی دیگر است . آری در عشق دو رکعت است که وضوی آن درست نیاید الا به خون . اما مگر اهل تحقیق در این زمان بر این اندیشه هم رأی نیستند که آرامش روان وباورهای استوار از بهترین داروهای التیام بخش می باشد. و حد اقل در برخی ازبیماری ها تأثیری غیر قابل انکار دارد. خواندن ، شنیدن و باور کردن ِ این سخنان گرانقدراز مؤثرترین مصادیق ذکر الله است ، که دل آرام گیرد به یاد خدای : «ألا بذکر الله تطمئن القلوب ». 4 ـ نکتة دیگر آن که ، برای فهم چگونگی اعطای مقام شهادت به بیماران و حادثه دیدگان ، باید چشم دل بر فضل و رحمت بی منتهای الهی باز کرد. اگر شهید جبهه به این صحنة پر غوغا و انتخاب آسمانی وارد می شود، این نیست مگر موهبتی از جانب خدا.اگر فضل و رحمت الهی نباشد، هیچ کس ، به هیچ وجه به پیراستگی و رستگاری نمی رسد، حتی انبیا و اولیا: «لولا فضل الله علیکم و رحمته ما زکی منکم من احدٍ ابداً» جایی که برق عصیان بر آدم صفی زدما را چگونه زیبد دعوی بیگناهی حال که چنین است چه کسی می تواند ادعا کند حقی بیشتر از دیگران دارد؟ شهادت لطفی الهی و نعمتی ربانی است ، و براساس حکمت خداوند میان بندگان خاصش تقسیم می گردد. حال اگر بنا بر مشیّت و رحمت او، دایرة شمول این لطف و نعمت گسترش یافت ، چه کسی را یارای اعتراض است ؟ آیا ما احاطه بر تمام زوایای آفرینش داریم ؟ آیامی دانیم معیار قضاوت الهی در سنجش اعمال بندگان چیست ؟ آیا با توجه به استعدادمتفاوت مردم در انجام کارها، و با توجه به تأثیر نیت مردمان در خلوص کارهایشان ، و نیزبا توجه به بسیاری از امور دیگر که در ارزش گذاری اعمال بندگان مؤثر است ، آیامی توانیم خودمان ارزش اعمال آدمیان را معین کنیم و سپس سهم آنان را از لطف ورحمت الهی تعیین نماییم ؟ حقا که انسان ضعیف آفریده شده و بهره ای اندک از دانش دارد. در حریم عشق نتوان زد دم از گفت و شنیدزانکه آن جا جمله اعضا چشم باید بود و گوش بر بساط نکته دانان خود فروشی شرط نیست یا سخن دانسته گو ای مرد عاقل یا خموش 5 ـ هنگام مطالعة برخی از احادیث ، باید به توسّع و یا تحوّل معنایی برخی از کلمات توجه داشته باشیم . از آن جا که در متن امکان تذکر این مطالب نبود، همین جا به برخی ازاین واژگان نگاهی دقیق تر می اندازیم : ـ طاعون : در بسیاری از احادیث می خوانیم که مردن به مرض طاعون ، شهادت است .اما آیا این طاعون همان طاعونی است که ما امروزه می شناسیم ؟ طعن در زبان عربی به معنای اصابت نیش ِ نیزه به جایی می باشد. صاحب مجمع البحرین از قول برخی ازشارحان حدیث نقل می کند که طاعون به معنای مرگ فراگیر است . و در لسان العرب می خوانیم که طاعون عنوانی برای مرض فراگیر است و یا آن مرضی که از راه هوا انتقال پیدا می کند و باعث بیماری مردم می گردد. خلیل بن احمد نیز در اولین فرهنگ لغت عرب ـ کتاب العین ـ در کاربرد فعلی ِ این کلمه نقل می کند که «طعن فلان ٌ علی فلان » یعنی عیبی بر او وارد ساخت . نتیجه آن که می توان واژة طاعون را در حدیث ، عنوانی عام برای تمام بیماری های میکربی یا ویروسی و امثال این ها دانست که همه گیری دارد وباعث کشتارهای وسیع می شود. ـ وبا: وبا نیز عنوانی عمومی برای بیماری های فراگیر می باشد. در مجمع البحرین هنگام شرح معنای این کلمه به حدیثی این گونه اشاره می شود که : مسواک زدن در حمام باعث پیدایش وبای دندان می شود. و نویسنده توضیح می دهد که این همان بیماری دندان ها است . و در لسان العرب این حدیث نقل می شود که : این وبا همان پلیدی وآلودگی است . یعنی هر آنچه انسان را به بیماری سختی دچار می کند. ـ داءالبطن : ما این کلمه را به «درد شکم » یا «شکم درد» ترجمه کرده ایم تا به معنای عام واژه نزدیک تر باشد. اما در این جا برای توضیح بیشتر، و برای آن که این کلمه دراصطلاح فارسی محاوره ای ، معنایی ساده دارد، می افزاییم که داءالبطن یا دردشکم عنوانی عام برای تمام بیماری هایی است که در ناحیة تن انسان ظاهر می شود. درکشورهای عربی ، حتی امروزه «الامراض الباطنیه » به معنای بیماری های داخلی است ، ومتخصصین خود را دارد. پس نباید این نام عام را محدود به یک درد ساده نمود. 6 ـ نکته دیگر در مورد معنای واژه ی «شهید» است . این کلمه در قرآن به معانی گوناگونی آمده است ؛ برای مثال : ـ «انا ارسلناک شاهداً» (احزاب 33/45): پیامبر که گواه بر امت خود می باشد. ـ «لتکونوا شهداء علی الناس » (بقره 2/142): مؤمنان و مسلمانان که بر تمام انسان هاشاهد و حجت هستند، این شهادت دادن یا در قیامت است و یا در دنیا. ـ «و یقول الاشهاد» (هود 11/18): فرشتگان و پیامبران و مؤمنان . ـ «و شهد شاهد من بنی اسرائیل »: (احقاف 64/10): عبدالله بن سلام او یکی ازعلمای یهود بود که پس از ملاقات با پیامبر، اسلام را پذیرفت . ـ «واکتبنا مع الشاهدین » (آل عمران 3/53): پیامبران . ـ «وجئنا بک علی هؤلاء شهیداً» (نساء 4/41): پیامبر اسلام . ـ «و نزعنا من کل امة شهیداً» (قصص 28/75): پیامبران . ـ «اوالقی السمع و هو شهید» (ِ. 50/37): حضور قلب داشتن و غافل نبودن . ـ «فشهادة احدهم اربع شهادات بالله» (نور 24/6): سوگند در محکمة قضایی . در هر صورت ، معانی شهید در قرآن ، محل تضارب آرا و پیدایش اقوال مختلف تفسیری می باشد، که به جای خود واگذار می کنیم . اما در زبان عرب غیر از معنای کلی ِ حضور و علم و دیدن ، شهد به معنای عسل ِ جدانشده از موم نیز می باشد. علاوه بر این ، کلمة «شهید» یکی از نام های خداوند است و درقرآن می خوانیم : «شهدالله انه لا اله الاّ هو» (آل عمران 3/18). اهل لغت می گویند اگربخواهیم به طور مطلق بگوییم کسی عالم است گفته می شود او علیم است . اگر علم به امور باطنی را در نظر داشته باشیم می گوییم او خبیر است ، و اگر علم ظاهر و آگاهی ازامور ظاهری را بخواهیم بیان کنیم می گوییم او شهید است . اما واژة «شهید» از زمان مسلمانان ِ عصر پیامبر تا زمان حاضر، همواره در مورد کسی به کار می رفته که در راه خدا کشته شده باشد. بسیاری از احادیث این کتاب ناظر به همین معناست ؛ یعنی عموم مردم چنین معنایی را در نظر داشته اند و بعد، پیامبر یا امام ـ علیهم السلام ـ می فرمایند که علاوه بر این مصداق، مصادیق دیگری هم برای این کلمه وجوددارد. در مورد ارتباط معانی ِ حضور، علم حضوری ، علم ظاهری ، گواهی و عسل با کسی که در راه خدا کشته می شود نیز نظراتی مطرح می شود: ـ شهید کسی است که خداوند و ملائکه شاهد حضور او در بهشت و گواه بهشتی شدن او می باشند. ـ او کسی است که روز قیامت به همراه پیامبران علیه مخالفان دین حق اقامة شهادت می کند. ـ او زنده و حاضر است ، و در شمار مردگان قرار نمی گیرد. ـ او آنقدر شهادت به حق داد تا آن که در راه خدا کشته شد. ـ او شاهد و ناظر فضل و کرامت الهی است . ـ او به مقام شهود و مشاهدة حقایق والا رسیده است و اهل غفلت نیست . ـ او مورد شهود و توجه خاص الهی است . همان طور که شهید به وجه الله نظرمی کند، خداوند هم به او نظرها دارد. ـ او از عسل ِ خالص و ناب فضل و رحمت الهی می چشد. ـ آنچه که در مورد نام الهی «شهید» می گوییم در شهید ظاهر می شود. او همنام خدامی شود و لقاء الله او از مسیر این اسم تحقق می یابد. اگر بپذیریم که نام الهی شهید وابسته به نام عظمای علیم می باشد، ظرافت ها و لطایف بیشتری در این معنا خواهیم یافت . آنچه تا این مرحله گفته شد، حرف شهید بود؛ علم به این واژه بود، نه شهود این معنا.بازی با واژة شیرینی ، فاصله ها با حلاوت و شیرین کامی دارد. این شرح بینهایت کز حسن یار گفتند حرفی است از هزاران کاندر عبارت آمد اما نگذریم از این که اگر هیچ ارتباطی نبود حرفش هم بی معنا بود؛ «ربنا علیک توکلناو الیک انبنا و الیک المصیر». * * * اما از آن جا که توفیق ترجمه این کتاب با بنده بوده است ، ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد: در متن اصلی ، بخش قرآنی مؤخر شده بود. در این جا شایسته دیدم کلام خالق رامقدم سازم . دیگر آن که ، به نظر می رسد در بخش دوم کتاب ، بیشترِ احادیث مرتبط با شهید وشهادت جمع آوری شده است ؛ اما در بخش قرآنی چنین امری دیده نمی شود. شایداین مسأله به ماهیت خود قرآن برگردد که امواج معانی ظاهری و باطنی آن پیوسته درتلاطم است ، و نمی توان مهر پایان بر هیچ تحقیقی زد. ولی از این بابت نگران نیستیم ؛زیرا یک آیه از قرآن را در آیه بودن همسان کل آیات آن و دیگر آیات الهی می بینیم . در مورد سبک ترجمه نیز باید بگویم ترجمة تحت اللفظی را در این کار ترجیح دادم ؛زیرا جمله های قرآنی و حدیثی را دارای معانی ویژه ای می دانم که گمان می کنم برای حفظ امانت و نیز کمتر آسیب دیدن هنگام ترجمه ، این شیوه مناسب تر باشد. در پایان بر خود لازم می دانم قدردان جناب حجة الاسلام مازنی باشم . ایشان باپیشگامی در پیشنهاد ترجمة این اثر، اولین و مهمترین گام را برداشتند. برادر گرامی ام جناب آقای منصوری این نیت را به جانب بنده سوق دادند. دوست عزیزمان جناب آقای شاملو پذیرای فراهم ساختن مقدمات و لوازم آماده شدن ِ این متن گشتند. سرکار خانم هدیه امینی با ذوق و دقت و تحملی شایسته ، حروفچینی و صفحه آرایی این سطور واوراق را بر عهده گرفتند. اما استاد ارجمند و سرور گرانمایه ام حضرت آیة الله علی علمی از بزرگترین پشتوانه ها در به انجام رسیدن این تلاش بوده است . تشویق های آغاز راه ، رفع اشکال های ترجمه در میانة کار، و رایزنی های ارزشمند در باب این مقدمه در پایان کار، واین همه تنها بخشی از دینی است که بر گردن صاحب این قلم دارند. همواره وامدارالطافشان هستم ، لطفشان مزید و توفیقشان افزون . سپاسی نیز تقدیم عزیز ناشناخته و فاضلی می دارم که از طریق بنیاد شهید انتقاداتی مکتوب برایم ارسال نمود. برخی از تذکرات ایشان را روا و بجا تشخیص دادم و درترجمه اِعمال نمودم ، اما قسمت دیگر را ذوقی دیدم و پذیرشش را برای خودم ناروادانستم . در هر صورت ، برای هر دو مورد سپاسگزارم ؛ و همین جا از کاستی های ترجمه ،و ضعف قلم و صاحب قلم عذر خواهی می کنم . قصدم خیر بود و توانم اندک و « خلق الانسان ضعیفاً». پس از پایان کار، دوست دانشمندم آقای دکتر عباس عرب ، تمام این ترجمه را خط به خط با صبر و دقت بازخوانی کرد، همت والایی نشان داد، و با تذکر نکات اصلاحی گشایشی در کار فراهم نمود. این ترجمه و من ، قدردان این بزرگواری خواهیم بود. اما چه شگفت آور و شادی افزا بود که دیدم همان کسی که بخش عمدة این ترجمه باپرستاری بر بالین او قرین گشته بود، توانست با مهری خالصانه ، این ترجمة خاطره آمیزرا به طور کامل بخواند و اشکال هایی از آن را گوشزد کند. ولی چه بگویم ، و هرگزنمی توانم بگویم که چه بر دلم می گذرد وقتی می بینم هنگام اتمام کار، او در کنارم نیست .آری ، همسر مهربانم ـ مرحوم دکتر حمیده خدیوی ـ در این اثر، همراه دل بیقرارم بود، ومحرم حریم تنهایی ام . لحظه لحظه پروازش را نگریستم ، و قطره قطره اشک بدرقة راهش کردم . تجربة این فراِ، شرحی ناگفته بر این کتاب است ؛ «ربنا توفنا مسلمین و الحقنابالصالحین ». و فراموش نمی کنم که انگیزه و اشتیاق اصلی ام در انجام این کار از جانب تمام دوستان و عزیزان شهیدی است که برایم نماد تمام صداقت ها و طراوت ها و بصیرت ها بوده اند. ازصدای سخن عشق ندیدم خوشتریادگاری که در این گنبد دوار بماند و در این قافلة بی نهایت ، از دو عزیز دلبسته ام ـ پدرگرامی و برادر عزیزم ـ نیز یاد کنم که با گزاردن پیمان شهادت ، تا پایان راه صادقانه ماندند. انتظار ایام ، مرهم این دوری وحاصل این جدایی است . و در سلک همین سپیده سواران ِ صبح آشناست مادر بزرگوارم که گرامی ترین استاد در طول زندگی ام بوده و هست ؛ رهین لطف و مهرش هستم وخواهم بود؛ بال فروتنی و ارادت را بر راهش نهاده ام و خواهم نهاد. حال که یادی از شهیدان کردیم